22 ліпеня адзначаны як Дзень псіхолага ў Беларусі. Пасля падзей 2020 года калі мы гаворым пра ролю псіхолага ў месцах пазбаўлення волі, мы сутыкаемся з дылемай, якая ў беларускіх рэаліях асабліва вострая: ці з’яўляецца гэты спецыяліст тым, хто дапамагае чалавеку перажыць ізаляцыю, стрэс, гвалт і страты, ці становіцца інструментам кантролю і ціску?
Псіхолаг як падтрымка
У ідэальнай сітуацыі турэмны псіхолаг — гэта чалавек, які дапамагае зняволенаму не страціць сябе, свае чалавечыя рысы, здольнасць адчуваць, думаць, разважаць за кратамі. Ён працуе з трывожнасцю, дэпрэсіяй, рэакцыямі на гвалт, навостранай адзінотай, суіцыдальнымі думкамі. Яго задача — не толькі «захаваць жыццё», але і падтрымаць асобу ў самых няпростых умовах. А таксама падрыхтаваць чалавека да выхаду на волю.
Такі псіхолаг валодае этычнымі нормамі, не выдае медыцынскую або псіхалагічную таямніцу адміністрацыі, не ўдзельнічае ў дысцыплінарных ці рэпрэсіўных рашэннях, працуе на баку чалавечнасці і чалавека.
Пазітыўны прыклад: псіхолаг як падтрымка
Зняволеная, 2020–2022 гг.
Падчас адбыцця пакарання жанчына звярнулася да псіхолага з цяжкімі траўматычнымі ўспамінамі і страхамі. Яна адзначае, што адзіная асоба, якой яна магла давяраць у калоніі, была менавіта псіхолаг. Спецыяліст падтрымліваў яе, не выдаваў канфідэнцыйную інфармацыю, дапамагаў у стабілізацыі эмацыйнага стану, нават калі за гэта яму «праходзілася трымацца вельмі акуратна». Пасля вызвалення жанчына прайшла курс рэабілітацыі і прызнала, што гэтая падтрымка «падтрымала веру ў людзей».
Псіхолаг як рычаг
Але ў беларускіх турмах роля псіхолага часта дэфармаваная. Установы не лічаць псіхалагічнае здароўе каштоўнасцю — хутчэй, фактарам кіравання. Таму псіхолаг можа стаць часткай сістэмы прымусу:
— удзельнічаць у псіхалагічным наглядзе як інструменце кантролю;
— перадаваць інфармацыю з канфідэнцыйных размоваў адміністрацыі;
— уцягвацца ў распрацоўкі або ціск на асобных зняволеных;
— дыягнаставаць без належных падстаў станы псіхікі, што пасля можа паўплываць на лёс чалавека,
— падтрымліваць рэпрэсіўны парадак, а не змагацца з яго наступствамі.
У сваёй практыцы я маю безліч прыкладаў, калі праца псіхолагаў за кратамі не проста не адпавядае нормам прафесіі, яна не адпавядае патрабаванням заканадаўства. Напрыклад,
2023 год, Гомель
Жанчына, асуджаная па палітычным артыкуле, звярнулася да псіхолага калоніі з сімптомамі трывожнасці, бессані, слёзнасці. Замест падтрымкі, яна сутыкнулася з тым, што змест яе размовы быў перададзены адміністрацыі. Праз некалькі дзён яе перавялі ў ШІЗА «для прафілактыкі», бо яна «падае прыкметы дэстабілізацыі». Пасля гэтага яна ўжо не звярталася па псіхалагічную дапамогу і ўвогуле адмовілася ад медыцынскага кантакту. У выніку — паглыбленне ізаляцыі і псіхалагічнага знясілення.
2024 год, Мінск
Мужчына, якога «паставілі на ўлік як схільнага да суіцыду».
Пасля размовы з псіхолагам, зняволены быў аўтаматычна занесены ў групу «суіцыднікаў». Гэта прывяло да таго, што яго сталі правяраць кожную гадзіну ноччу, падвяргаць дадатковым абследаванням. Прычыны не былі дакладна патлумачаны, а сама ацэнка была суб’ектыўнай. Гэта не дапамагло, а пагоршыла стан чалавека і зрабіла псіхалагічную дапамогу непрывабнай для іншых.
Беларускае грамадства і сама дзяржава значна прайграюць ад недасканалай псіхалагічнай службы ў пенітэнцыярнай сістэме. Вось як:
1. Псіхалагічныя траўмы вяртаюцца ў грамадства
Былыя зняволеныя, якія не атрымалі сапраўднай псіхалагічнай падтрымкі, вяртаюцца ў грамадства з глыбокімі траўмамі, недаверам і агрэсіяй.
Гэта павялічвае рызыку рэцыдываў, сямейнага гвалту, ізаляцыі і сацыяльнай нестабільнасці.
2. Рост недаверу да сістэмы правасуддзя
Калі псіхолаг у турме ўспрымаецца як частка карнай машыны, а не як спецыяліст па дапамозе, людзі губляюць веру ў справядлівасць і законнасць.
Недавер да інстытутаў дзяржавы распаўсюджваецца і за межы пенітэнцыярнай сістэмы.
3. Эрозія прафесійных стандартаў
Калі этыка псіхолага парушаецца ва ўстановах пазбаўлення волі, гэта фармуе дэфармацыю ўсёй прафесіі.
Маладыя спецыялісты ўнікаюць працы ў дзяржсістэме, прафесія губляе прэстыж, людзі баяцца звяртацца да псіхолагаў.
4. Палітычныя наступствы
Выкарыстанне псіхолагаў у ролі кантралёраў і даносчыкаў у палітычных справах дэманструе грамадству, што дзяржава гатовая маніпуляваць нават самым інтымным — псіхічным здароўем.
Гэта паглыбляе грамадзянскі пратэст, падрывае аўтарытэт уладаў і стварае міжнародную ізаляцыю.
5. Эканомічныя страты
Кошт сацыяльнай рэінтэграцыі, рэцыдываў і псіхічных захворванняў, не вырашаных своечасова, значна вышэйшы за інвестыцыі ў прафесійную і гуманную псіхалагічную службу.
Дзяржава страчвае рэсурсы, якія магла б накіраваць на развіццё.
6. Згубленыя чалавечыя рэсурсы
Зняволеныя з патэнцыялам да змены — маладыя, адукаванныя, здольныя — не атрымліваюць шанцу пераасэнсаваць і выправіць свой шлях.
Беларусь губляе сваіх людзей, іх здольнасці, таленты і магчымасці.
Як рэгулюецца аказанне псіхалагічнай дапамогі зняволеным сёння.
1. Заканадаўчая база
Крымінальна-выканаўчы кодэкс Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 12 КВК вызначае, што сістэма выканання пакаранняў павінна забяспечваць ахову жыцця, здароўя і правоў асуджаных, у тым ліку права на медыцынскую і псіхалагічную дапамогу.
Закон «Аб псіхіятрычнай дапамозе» (№ 187-З ад 07.01.2012)
Распаўсюджваецца і на месцы пазбаўлення волі, але найперш ужываецца ў выпадках прымусовага псіхіятрычнага лячэння.
2. Унутраныя нарматыўныя дакументы Дэпартамента выканання пакаранняў.
Інструкцыя па арганізацыі псіхолага-прафілактычнай работы з асуджанымі. Вызначае катэгорыі асуджаных, якія падлягаюць абавязковай працы з псіхолагам:
- схільныя да самагубства;
- асуджаныя за цяжкія і асабліва цяжкія злачынствы;
- асуджаныя, якія знаходзяцца ў канфлікце з адміністрацыяй;
- асобы, прызнаныя “псіхалагічна нестабільнымі”.
Алгарытмы ацэнкі і вядзення “псіхалагічна небяспечных” асобаў.
Унутраныя загады рэгламентуюць назіранне за асуджанымі “на ўліку”, уключаючы ізаляцыю, павышаны кантроль і абмежаванне актыўнасці.
3. Асаблівасці функцыянавання службы псіхолагаў
- Псіхолагі падпарадкоўваюцца адміністрацыі калоніі, а не незалежнаму органу, што стварае канфлікт інтарэсаў паміж аказаннем дапамогі і выкананнем функцый кантролю.
- Існуе практыка разгалошвання інфармацыі, атрыманай у межах давернай размовы, асабліва калі асуджаны займае «апазіцыйную» ці «небяспечную» пазіцыю.
- Канфідэнцыяльнасць не гарантуецца, нягледзячы на нормы прафесійнай этыкі.
4. Рэальная практыка і міжнародная крытыка
- Даклады праваабарончых арганізацый сведчаць аб тым, што псіхолагі выкарыстоўваюцца як інструмент ціску, у тым ліку:
- пагрозы «пастаноўкі на ўлік»;
- выкарыстанне запісаў размоваў супраць асуджаных;
- ціск праз маніпуляванне дыягназамі.
- Неадпаведнасць стандартам Mandela Rules (Правілы Нэльсана Мандэлы ААН), якія патрабуюць, каб псіхалагічная і медыцынская дапамога ў турмах адпавядала грамадскім стандартам і не выкарыстоўвалася ў якасці сродку пакарання.
Як трэба змяніць
1. Інстытуцыйная незалежнасць
- Псіхолагі павінны не падпарадкоўвацца адміністрацыі калоніі, а быць часткай незалежнай грамадзянскай або медыцынскай структуры (напрыклад, Міністэрства аховы здароўя ці самастойнай прафесійнай арганізацыі).
- Павінна быць забяспечана незалежная акрэдытацыя і прафесійны нагляд за іх працай.
2. Гарантыі канфідэнцыяльнасці
- Увядзенне выразных прававых норм, якія гарантавалі б канфідэнцыяльнасць псіхалагічных зносін.
- Забарона на перадачу інфармацыі, атрыманай падчас кансультацый, іншым службам без пісьмовай згоды асуджанага (акрамя прамых пагроз жыццю).
3. Адмова ад карных функцый
- Псіхолаг не павінен быць інструментам кантролю, ціску ці даносу.
- Адмова ад практык “пастаноўкі на ўлік” у мэтах назірання або ізаляцыі, калі на тое няма дакладна вызначаных медыцынскіх паказанняў.
4. Падрыхтоўка і навучанне спецыялістаў
- Увядзенне спецыялізаванай падрыхтоўкі для турэмных псіхолагаў з акцэнтам на правы чалавека, этыку і траўматэрапію.
- Падтрымка прафесійнага развіцця, супервізія і псіхалагічная падтрымка саміх псіхолагаў.
5. Супрацоўніцтва з НКА і праваабаронцамі
- Уключэнне грамадскіх арганізацый і незалежных спецыялістаў у маніторынг якасці псіхалагічнай дапамогі.
- Распрацоўка рэкамендацый і стандартаў з удзелам экспертнай супольнасці.
6. Законатворчасць і рэформа
- Абнаўленне УІК і закона “Аб псіхіятрычнай дапамозе”, уключаючы туды нормы аб недапушчальнасці выкарыстання псіхалагічнай працы ў рэпрэсіўных мэтах.
- Інтэграцыя міжнародных стандартаў у нацыянальнае заканадаўства.
Сёння псіхалагічная служба ў пенітэнцыярнай сістэме Беларусі функцыянуе найперш як частка кантрольна-выканаўчага механізму, а не як незалежная падтрымка для асуджаных. Псіхолагі падпарадкоўваюцца адміністрацыі калоній, што стварае канфлікт інтарэсаў. Канфідэнцыяльнасць зносін не гарантуецца, а інфармацыя можа выкарыстоўвацца супраць зняволенага. Існуе практыка прымусовай пастаноўкі “на ўлік”, маніпулявання дыягназамі, а таксама псіхалагічнага ціску замест прафесійнай дапамогі. Такая мадэль супярэчыць міжнародным стандартам і правам чалавека.